तरलता अभाव

विश्लेषण

सुदर्शन सापकोटा
काठमाडौं पुस १३
बैंकहरुले एक आपसमा लिने सापटीको व्याजदर सोमवार १३ दशमलव ७५ प्रतिशत पुगेको छ । पाँच महिनादेखि निरन्तर वढिरहेको व्याजदर केही दिन भित्रै १४ प्रतिशत नाध्ने अनुृमान छ । बैंकसँग नगद तरलता अभाव भएकाले अन्तर बैंक व्याजदर बढेको हो ।
तरलता अभाव हुँदा बैंकहरुले एकै पटक ठूलो रकम ग्राहकलाई भुक्तानी दिन सक्दैनन् । यस्तै कर्जाको माग बढेमा ऋण माग गर्नेले चाहेजति रकम बैंकबाट पाउन सक्दैनन् । बैंकलाई दैनिक कार्य साचालनका लागि नगद अभाव भएपछि त्यसलाई समाधान गर्न एक आपसमा सापटी लिन्छन् । बैंकिङ प्रणालीमा नगद अभाव भएपछि अन्तर बैंक व्याजदर बढ्छ ।
गत बर्ष पनि बैंंकिङ क्षेत्रमा नगद अभाव हुँदा व्याजदर ११ प्रतिशत पुगेको थियो । गत चैत ११ गते व्याजदर उच्च भएको हो । अहिलेको सापटी व्याजदर भने तीन बर्षयताकै उच्च हो । गत बैशाख ११ गते सबैभन्दा कम १ दशमलव ३८ प्रतिशत रहेको व्याजदर त्यसयता बढिरहेको छ । भदौदेखि व्याजदर उच्च अंकले वढेको केन्द्रिय बैंकले जनाएको छ ।
माघमा तरलता अभाव अहिलेभन्दा अझ गहिरिएर जाने छ । पुस मसान्तमा सबै कम्पनीले सरकारलाई अगि्रम कर बुझाउनु पर्ने भएकाले अभाव चुलिएर जाने छ । कर वुझाउनका लागि कम्पनीहरुले बैंकमा रहेको पैसा झिकेर सरकारी खातामा जम्मा गर्छन् । करका रुपमा ठूलो रकम बैंकिङ प्रणालीबाट वाहिरिएर तरलता अभाव अहिलेभन्दा वढी हुनेछ ।
अहिले सबै वाणिज्य बैंकसँग नगद अभाव छ । बैंकले सापटी माग गर्दा पनि दिने बैंकको अभाव हुन थालेको छ । केही दिनदेखि सरकारी स्वामित्वको राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकले मात्र अन्य बैंकलाई सापटी उपलब्ध गराउन सकेको छ । सापटी उपलब्ध गराउँदै आएका नविल हिमालयन नेपाल इन्भेष्टमेन्ट लक्ष्मीलगायतका बैंकले पनि अहिले सापटी माग गर्न थालेका छन् । स्टान्डर्ड चार्टर्ड बैंकले सापटी उपलब्ध गराउन छाडेको छ ।
राष्ट्र बैंकले बैंकसँग नगद अभाव भएपछि १२ अर्ब रुपैयाँ सरकारी ऋणपत्रको धितोमा नगद उपलब्ध गराइसकेको छ । तर तरलता संकट झन् वलियो हुँदै सापटीको व्याजदर बढिरहेको छ ।
किन नगद अभाव भयो
बैंकसँग अहिले किन नगद अभाव भयो भनेर अध्ययन गरिरहेका छौं- केन्द्रिय बैंकका एक उच्च अधिारीको भनाइ हो यो ।
राष्ट्र बैंकले पनि तरलता अभाव किन भयो भनेर भन्न सकिरहेको छैन । उनीहरुले सर्वसाधारणले पैसा आफैसँग राख्ने प्रवृतिको विकास भएकाले बैंकसँग नगद अभाव भएको अनुमान गरेका छन् ।
दशैंताका भएको नोट अभावले सर्वसाधारणमा ुबैंकको भरोसा हुँदैनु भन्ने विश्वास बढेकाले उनीहरुले पैसा आफैसँग राखेको केन्द्रिय बैंकको अनुमान छ । पैसाको वढी माग हुने दशैंमा नगद अभाव हुँदा सर्वसाधारणले आफूले चाहेजति भुक्तानी बैंकबाट पाएका थिएनन् । आफुले जम्मा गरेको पैसा चाहेको बेला फिर्ता पाउन नसकेपछि सर्वसाधारणमा बैंकमा पैसा राख्नुभन्दा आफैसँग राख्दा राम्रो भन्ने प्रवृत्तिको विकास भएको हो । यसले बैंकप्रति सर्वसाधारणको विश्वास गुमाएको पुष्टि हुन्छ ।
अर्को कारण राजनीतिक अस्थिरता पनि हो । माओवादी नेतृत्वको सरकारले स्वयं कर घोषणा सम्पतिको स्रोत खुलाउनु पर्ने प्रावधान ल्याएको थियो । अस्थिरताले भोली माओवादीको सरकार आएपछि पनि त्यस्तै हुनसक्छ भन्ने भय व्यवशायीक क्षेत्र र सर्वसाधाराणमा छ । बैंकमा पैसा राख्दा स्रोत खुलाउनुभन्दा आफैसँग राख्दा सुरक्षित हुने मानसिकता उनीहरुमा वढेकाले नगद बैंकिङ प्रणालीबाट वाहिरिएको हो ।
बजेट समयभन्दा ढिलो पास हुँदा खर्च हुनु पर्ने रकम अर्थतन्त्रमा गएन । यसले पनि बैंकमा नगद अभाव भएको हो । सरकारले राजश्व लक्ष्यभन्दा वढी नै उठाइ रहेको छ । तर त्यो रकम विकास निर्माणमा खर्च हुन सकेको छैन । साधारण खर्चमा नै त्यो रकम गइरहेको छ । साधारण खर्चभन्दा विकास निर्माणमा जाने पैसाले बैंकिङ क्षेत्रलाई आसावादी वनाउँछ । विकास निर्माणमा पैसा खर्च नहुँदा बैंकमा नगद अभाव भएको हो ।
विदेसमा काम गर्ने नेपालीले पठाउने रेमिट्यान्सको वृद्धिदर घटेकाले पनि बैंकमा पैसा अभाव भएको हो । पछिल्लो अवधिमा रेमिट्यान्सको वृद्धिदर ११ प्रतिशत मात्र छ । एक बर्षअघि वृद्धिदर ६८ प्रतिशत थियो ।
मूल्यवृद्धिले गर्दा सर्वसाधारणले कमाएको पैसा उपभोगमा वढी खर्च हुन थालेको छ । उपभोग्य सामग्री भारतलगायत तेस्रो मुलुकबाट भित्रिने भएकाले नेपाली रुपैयाँ कुनैन कुनै रुपमा वाहिर जाने गरेको छ । यसले पनि नगद अभाव हुनमा एउटा भूमिका खेलेको छ ।

सर्वसाधारणलाई के असर गर्छ ?
बैंकसँग तरलता अभाव हुँदा उनीहरुले निजी क्षेत्र तथा सर्वसाधारणमा दिने कर्जाको व्याजदर वढ्छ । कर्जा बढ्दा लगानी आकर्षित कम हुन्छ । विकास निर्माण तथा उत्पादनमूलक क्षेत्रमा लगानी घट्छ । यसले रोजगारीमा कमीआइ सर्वसाधारणको आयमा पनि कमी आउँछ । सानोतिनो व्यवशाय गर्न चाहने सर्वसाधारण बैंकको व्याजदरबाट तसर्िएर हात वाँधेर वस्ने हुन्छन् । कर्जासँगै निक्षेपको व्याजदर पनि बढ्छ । यसले सर्वसाधारणलाई केही फाइदा पुर् याए पनि दिर्घकालमा भने वेफाइदा नै गर्छ । जोखिम लिन नचाहाने तर नाफाको आस गर्नेहरु बैंकतर्फ आकर्षित हुन्छन् । यसले निष्कृय पुँजी भएकालाई मात्र फाइदा दिन्छ । व्यवशाय गरेर रोजगारीका साथै दुई पैसा कमाउन चाहनेलाई हच्काउँछ । कर्जाको अनुपातमा निक्षेपको व्याज वढ्ता बैंकको साचालन खर्च बढ्छ । कर्जाको व्याजदर उच्च हुँदा सर्वसाधारण बैंकमा ऋण लिन कम आउँछन् भने निक्षेपको व्याज वढ्दा बचत गर्ने धेरै हुन्छन् । निक्षेप संकलनको अनुपातमा कर्जा लागनी हुन नसक्दा बैंकको खर्च वढेर नाफामा पनि असर गर्छ । नाफा घटेपनि त्यहा काम गर्ने कर्मचारीको आय पनि घट्छ ।